Οι Πόντιοι , ένα από τα πιο ξεχωριστά, πιο ζωντανά και πιο τιμημένα κύτταρα του Ελληνισμού που είναι εδώ, από χιλιάδες χρόνια, για να δείχνουν στην πράξη πως όταν η μοίρα ενός λαού είναι να ζήσει, να προκόψει και να θεριέψει το αίμα που χύνει, από τις βαρβαρικές κακοπραξίες καρπίζει και η μνήμη γίνεται ο πιο γερός κορμός ενός παντοτινού, αθάνατου δέντρου.
Σήμερα, Κυριακή του Θωμά έχουμε έρθει στα Σούρμενα, την κοιτίδα του Ποντιακού Ελληνισμού στην Αττική, που γινε μια πόλη – κόσμημα με όπλο το μεράκι των Ποντίων προσφύγων –κι ας ήταν τόπος άδειος όταν οι πρώτοι πρόσφυγες, στέριωσαν τις σκηνές τους, κατατρεγμένοι από την πατρώα γη αλλά κι αποφασισμένοι να κάνουν τον πόντο να ζει ,και να λάμπει αιώνια.
Κι ακούμε μια σπουδαία δασκάλα των Σουρμένων, την 86χρονη σήμερα Ελεονόρα Χαραλαμπίδου, που γλύκανε γενιές παιδικών ψυχών και γέμισε σωρό παιδικών μυαλών με γνώση και σοφία, φερμένη από τον Καύκασο, να μιλά με αγάπη, γαλήνη και συγκίνηση για τις δικές της μνήμες. Με έναν ενθουσιασμό και μια λαχτάρα για τον Πόντο που δεν νίκησε ο χρόνος. Αλλά και τον πρ. δήμαρχο Ελληνικού τον Νάκη τον Εφραιμίδη που μας ανοίγει διάπλατα την πόρτα της ιστορίας, όταν τον ρωτάμε για το σημερινό ταφικό έθιμο των ποντίων…
Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώνονται στο Ελληνικό κάθε χρόνο για να τιμήσουν με τον δικό τους ξεχωριστό τρόπο τη μνήμη των νεκρών τους, μα δεν κλαίνε, δεν θρηνούν, αλλά τσουγκρίζουν τα πασχαλινά αβγά και εύχονται ό ένας στον άλλο Χριστός Ανέστη πάνω από τους τάφους, μνημονεύουν τους νεκρούς τους και τους φέρνουν ξανά στη μνήμη τους.
Στρώνουν λευκά τραπεζομάντηλα πάνω στα μνήματα και μετά τη Θεία Λειτουργία τρώνε και μοιράζουν εδέσματα στο κοιμητήριο. Οι Πόντιοι γνωρίζουν καλά μέσα από τα Ορθόδοξα διδάγματα ότι οι νεκροί κοιμούνται δεν “χάνονται” ποτέ και με το πανάρχαιο αυτό έθιμο που έρχεται από τις πατρογονικές τους εστίες τιμούν τη μνήμη τους. Γύρω από το έθιμο αυτό τις τελευταίες δεκαετίες πραγματοποιούν κάθε χρόνο πενθήμερες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Μοιάζει παράδοξο αλλά με αφορμή ένα έθιμο που αφορά τους νεκρούς εκείνοι δίνουν ζωή στην παράδοση και στο σήμερα, κάνουν το θάμαν της Ανάστασης προσεγγίσιμο από τον καθένα.
Μιλήσαμε με πόντιους που γνωρίζουν καλά το χθες και μιλούν για το σήμερα του ταφικού εθίμου, που όμοιό του δεν υπάρχει στην Ελλάδα. Θυμούνται μέσα από τις αφηγήσεις των παλαιότερων, εξιστορούν μνήμες, και μέσα από τις περιγραφές τους αναδύονται εκείνα που δεν ξεχάστηκαν μήτε ποτέ θα ξεχαστούν όσο υπάρχει η δύναμη της μνήμης και της παράδοσης, όσο υπάρχουν άνθρωποι που κουβαλούν τον Πόντο και τα έθιμά του στην καρδιά τους.
Επικοινωνήσαμε αρχικά με τον Πρόεδρο της Ένωσης Ποντίων Σουρμλενων κ. Γιώργο Σαραφίδη. Η Ένωση Ποντίων Σουρμένων ιδρύθηκε το 1924 και αποτελεί τον αρχαιότερο φορέα που συστάθηκε στην περιοχή του Ελληνικού και της Γλυφάδας. Μας μίλησε πρώτα για την ιστορία των Ποντίων στην περιοχή , ιστορία καταλυτική για το χθες και το σήμερα της περιοχής Ελληνικού.
Ο κ. Σαραφίδης εξιστόρησε τα εξής : “Πρώτοι κάτοικοι που ήρθαν στη Νότια πλευρά του Υμηττού ήταν Πόντιοι. Μετά τον ξεριζωμό του 1922 έρχονται στην περιοχή. Οι πρώτες οικογένειες έρχονται από το λιμάνι του Λαυρίου και από τον Πειραιά. Τους δίνει γη το ελληνικό δημόσιο και έρχονται στην περιοχή του αεροδρομίου του Ελληνικού , τα χρόνια που δεν υπήρχε φυσικά αεροδρόμιο. Δίνουν λοιπόν το όνομα Σούρμενα στην περιοχή , γιατί οι περισσότερες οικογένειες ήταν από την περιοχή των Σουρμένων του Πόντου, μια παραλιακή κωμόπολη με 9 χωριά Ανατολικά της Τραπεζούντας. Δίνουν το όνομα συνοικισμός Νέων Σουρμένων.
Αμέσως από τους πρώτους μήνες που γίνεται σημείο αναφοράς η περιοχή μας , έρχονται πρόσφυγες και από όλα τα μέρη του Πόντου. Επίσης προς την παραλία του Αγίου Κοσμά , πάλι από Πόντιους δημιουργείται και εκεί συνοικισμός και η ονομασία που παίρνει είναι Κομνηνά για να θυμίζει την Αυτοκρατορία των Κομνηνών της Τραπεζούντας. Αυτή την περιοχή θα την ακούτε σαν το παλαιό Χασάνι, που ήταν μια περιοχή που ανήκε στον Χασάν Αγά. Μια περιοχή από τον Άλιμο και έφθανε μέχρι την Βάρκιζα. Ο συνοικισμός των Κομνηνών απαλλοτριώνεται γιατί εκεί δημιουργείται το αεροδρόμιο.
Μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο και με τον Ωνάση μεγαλώνει ο αεροδιάδρομος και δεν έχει μείνει τίποτα από την περιοχή που διέμεναν αυτοί οι άνθρωποι. Το 1924 αυτοί οι άνθρωποι δημιουργούν το πρώτο πολιτιστικό Σωματείο τους την Ένωση Ποντίων Σουρμένων. Η πρώτη επωνυμία ήταν Ένωση Σουρμενιτών Αθηνών Πειραιώς και περιχώρων. Ένας σημαντικός λόγος που ιδρύθηκε το Σωματείο ήταν για να τηρείται και το ταφικό έθιμο. Η κοινότητα Ελληνικού ιδρύθηκε το 1930, η Γλυφάδα ιδρύθηκε το 1926 , η Αργυρούπολη το 1927. Η Ένωση Ποντίων Σουρμένων ήταν ο πρώτος φορέας που ιδρύθηκε στην περιοχή. Σε αυτό το χώρο μιλάμε πλέον για την μεγάλη επένδυση του Ελληνικού , αλλά ο τόπος αυτός έχει τις καταβολές του”.
Το ταφικό έθιμο ορόσημο για τους Πόντιους
Ο κ. Σαραφίδης αναφερόμενος στις απαρχές της αναβίωσης του ταφικού εθίμου εξήγησε: “Από την πρώτη χρονιά που ήρθαν στην περιοχή αυτοί οι Πόντιοι τήρησαν το ταφικό έθιμο , όπως ακριβώς και στον Πόντο, ακόμα και αν δεν υπήρχε νεκρός. Αυτό το στοιχείο έρχεται από μαρτυρίες ανθρώπων πρώτης γενιάς , που τώρα δεν ζούνε.
Στο χώρο που δημιουργήθηκε το νεκροταφείο οι πρώτοι κάτοικοι που είχαν κλήρο γης έδωσαν από μισό στρέμμα για να δημιουργηθούν οι 4 πλατείες και φτιάξανε το σχολείο και την εκκλησία τους. Από αυτές τις ΄προσφορές δημιουργήθηκαν και οι δρόμοι , αλλά και το κομμάτι του νεκροταφείου. Στον παγκόσμιο ποντιακό ελληνισμό , μαζί με την Παναγία του Σουμελά και η περιοχή μας είναι δύο ορόσημα , όπως και η 19η Μαϊου που καθιερώθηκε από την ελληνική Βουλή ως ημέρα γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου.”
“Τους μνημονεύουμε σα να είναι ζωντανοί”
Ο Πρόεδρος της Ενωσης Ποντίων Σουρμένων μιλώντας για το έθιμο μας λέει: ”Το έθιμο αυτό συνδέεται με την μετά θάνατον ζωή. Μετά το Χριστός Ανέστη για τον Θεάνθρωπο , είναι και η Ανάσταση των κεκοιμημένων προσώπων. Γι΄ αυτό λοιπόν πάμε στο κοιμητήριο των Σουρμένων και τηρούμε το ταφικό έθιμο. Τους μνημονεύουμε σαν να είναι ζωντανοί. Τα πρώτα χρόνια αυτό που υπήρχε ήταν τα κόκκινα αβγά και το τσουρέκι στους τάφους. Το τσουρέκι δεν το είχαν και όλες οι οικογένειες. Το έθιμο αυτό διεκόπει στον Β Παγκόσμιο πόλεμο για 2 χρόνια, γιατί οι κάτοικοι φύγανε για να σωθούνε αφού εδώ έκαναν βάσεις οι Γερμανοί. Μετά ήταν και οι σύμμαχοι που βομβάρδιζαν την περιοχή. Τώρα είναι ο covid το δεύτερο γεγονός που σταμάτησε το έθιμο”.
Άνθρωποι με χαρά και γέλια μέσα στο νεκροταφείο - Όταν η ζωή νικά το θάνατο
Ο κ. Σαραφίδης στη συνέχεια εξηγεί ακριβώς τον τρόπο που πραγματοποιείται το ταφικό έθιμο μέσα στο κοιμητήριο: “Τις τελευταίες δεκαετίες μαζί με το τσουρέκι και τα αβγά , υπάρχει και το τυράκι και το ντολμαδάκι, σαρμάδες, υπάρχει και το κάτι παραπάνω. Δεν υπάρχει όμως το γεύμα πάνω από τους τάφους , δεν υπάρχει ο χορός πάνω από τους τάφους, δεν υπάρχουν τα τραγούδια. Πάνω από τον τάφο ο ιερέας κάνει τρισάγιο, τσουγκρίζουμε τα αβγά, λέμε Χριστός Ανέστη, τσουγκρίζουμε τα ποτήρια, είναι η μόνη ημέρα μέσα στο χρόνο που υπάρχει αυτή η χαρά.
Πάντα υπήρχε το ρακί και το τσίπουρο η το ούζο , από τα πρώτα χρόνια του εθίμου. Μπορεί κάποιος κάποτε να είχε πάνω του την ποντιακή λύρα και να έπαιξε ένα σκοπό πάνω από ένα τάφο ή να είπε ένα δίστιχο , αλλά μέχρι εκεί. Οι τάφοι πριν το έθιμο καθαρίζονται , στρώνεται τραπεζομάντηλο άσπρο και εκεί πάνω μπαίνουν μόνο κόκκινα αβγά. Από τα πρώτα χρόνια έγινε σημείο αναφοράς το έθιμο αυτό , γιατί σε ένα λαό και το φαγητό του είναι έθιμο και ο χορός του είναι έθιμο. Το ειδικό βάρος όμως αυτού του εθίμου που έχει να κάνει με τη θρησκεία , είναι η πραγματική έννοια του Χριστός Ανέστη. Όταν έρθετε στο έθιμο αυτό θα δείτε ένα νεκροταφείο με ανθρώπους μέσα σε χαρά και γέλια. Είναι αυτό που λέμε οτι η ζωή νικά τον θάνατο. Ανά τον κόσμο οι Πόντιοι αυτή την ημέρα της Κυριακής του Θωμά ξέρουν τι συμβαίνει εδώ. Με άξονα το ταφικό έθιμο τα τελευταία 35 χρόνια καθιερώθηκε πενθήμερο πανηγύρι”.
Πάνω από 120.000 άνθρωποι κάθε χρόνο στο Παμποντιακόν Πανοΰρ
Οι κορυφαίες αυτές εκδηλώσεις για τον Ποντιακό ελληνισμό μόνο σε δύο περιπτώσεις δεν πραγματοποιήθηκαν στον Β Παγκόσμιο πόλεμο και τα τελευταία δύο χρόνια λόγω της Πανδημίας. Αναφερόμενος στην επισκεψιμότητα και το πρόγραμμα του ταφικού εθίμου που ο κ. Σαραφίδης σημειώνει: “Η επισκεψιμότητα ξεπερνά τους 120.000 ανθρώπους. Φανταστείτε ένα νεκροταφείο με 2500 ανθρώπους , δεν μπορείς να περάσεις και σε κάθε τάφο να συμβαίνει αυτό το πράγμα. Όλο το έθιμο έχει μια τελετουργία. Στην κεντρική εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Σουρμένων γίνεται η Θεία Λειτουργία την Κυριακή του Θωμά. Αφού τελειώσει η Λειτουργία οι ιερείς και το ποίμνιο με πομπή πηγαίνουν στο κοιμητήριο.
Από νωρίς το πρωί εκεί βρίσκονται οι νοικοκυρές των οικογενειών για την προετοιμασία. Το πρώτο τρισάγιο που κάνουν οι ιερείς είναι για τους απανταχού της γης κεκοιμημένους Ποντίους. Ο πρώτος τάφος που πάνε οι ιερείς είναι σε εκείνον του πρώτου ιερέα που λειτούργησε στην περιοχή. Στη συνέχεια συνεχίζονται τα τρισάγια σε όλους τους τάφους πολλές φορές μέχρι και το απόγευμα. Σκεφθείτε ότι υπάρχουν άνθρωποι που έρχονται από το εξωτερικό για Πάσχα και μένουν κάποιες μέρες ακόμα για το έθιμο. Μαζί με αυτούς έρχονται και άλλοι επισκέπτες , όχι Έλληνες, οι οποίοι παραμένουν και έρχονται και την άλλη χρονιά για το έθιμο. Άνθρωποι απο την Αγγλία και άλλες χώρες. Το γλέντι γινόταν από την προηγούμενη μέρα.
Έρχονταν από το Σάββατο το μεσημέρι τα πιο παλιά χρόνια. Στήνανε λοιπόν μεγάλο γλέντι. Παίζανε πολλές λύρες , τότε δεν υπήρχαν ηχεία και ενισχυτές. Κάθε μεγάλη παρέα που έρχονταν είχε και τη λύρα της. Γλένταγαν όλο το βράδυ. Στρώνανε κάτω σε κουρελούδες και κουβέρτες. Το πρωί κάνανε το έθιμο και μετά επιστρέφανε ξανά στην πλατεία και συνέχιζαν το γλέντι μέχρι αργά την Κυριακή. Έρχονται λοιπόν μέχρι και σήμερα ολόκληρες αποστολές με γεμάτα πούλμαν από όλη την Ελλάδα για να ζήσουν αυτές τις μέρες του εθίμου”.
Για το ταφικό έθιμο μίλησε και ο πρώην Δήμαρχος Ελληνικού κ. Χρήστος Κορτζίδης. Περιέγραψε ως εξής τα όσα συμβαίνουν κάθε χρόνο και θα συνέβαιναν και φέτος στο Ελληνικό , αν δεν υπήρχε η πανδημία: “Αυτό είναι ένα έθιμο που υπήρχε από τον Πόντο και το μετέφεραν στα Σούρμενα οι πρόγονοί μας όταν ήρθαν μετά την Μικρασιατική καταστροφή. Τηρείται από τότε που ήρθαν οι πρώτοι κάτοικοι στα Σούρμενα μετά το 1922. Πηγαίνουν οι οικογένειες στο νεκροταφείο και πάνω στους τάφους απλώνουν μεζέδες και κρασί, γλυκίσματα και μνημονεύουν τους αγαπημένους τους που έχουν φύγει. Ο ιερέας περνά και κάνει το μνημόσυνο και συγκεντρώνονται εκεί οι οικογένειες και οι φίλοι. Ο ένας πηγαίνει στο μνήμα του άλλου και θυμούνται τους αγαπημένους τους. Από όσο έχω διαβάσει είναι ένα αρχαίο έθιμο που υπήρχε και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας , αλλά εδώ σε εμάς τηρείται ακόμα.
Σε αυτό το ταφικό έθιμο που γίνεται την Κυριακή του Θωμά αναπτύσσονται και πολιτιστικές εκδηλώσεις από την Ένωση των Ποντίων Σουρμένων, είναι το περίφημο Ποντιακό Πανοΰρ, μια από τις μεγαλύτερες γιορτές και πανηγύρια των Ποντίων σε όλη την Ελλάδα. έρχονται εδώ δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι για τις εκδηλώσεις. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει ένα πενθήμερο. Ξεκινάνε από την Τετάρτη και ολοκληρώνονται την Κυριακή το βράδυ. Είναι πολιτιστικές εκδηλώσεις με χορούς και θεατρικά. Στον κεντρικό δρόμο των Σουρμένων στην Λεωφόρο Ιασωνίδου αναπτύσσονται μικροπωλητές και είναι πολλοί αφού είναι μεγάλο και το πλήθος των ανθρώπων. Φέτος και πέρυσι δυστυχώς οι εκδηλώσεις δεν πραγματοποιήθηκαν λόγω της πανδημίας”.
Κώστας Παππάς - Γιάννης Βασιλακόπουλος
*Με πληροφορίες από τo kedenews.gr
**Ευχαριστούμε θερμά το Ιστορικό και Λαογραφικό Ποντιακό Μουσείο Σουρμένων για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικoύ